{"4":"
\n

Plac Dietla to serce uzdrowiskowej Szczawnicy. Miejsce, gdzie historia spotyka się z atmosferą kurortu. Od XIX wieku stanowi centralny punkt życia kulturalnego, leczniczego i towarzyskiego. To tu powstały pierwsze wille, pijalnie i kaplica zdrojowa, nadając placowi wyjątkowy charakter.

\n\n\n

Położenie i historia

Plac Dietla położony jest w centralnej części uzdrowiska Szczawnica, tuż nad główną częścią miasta, u podnóża Parku Górnego. Nazwa placu wywodzi się od stojącego u jego wejścia obelisku poświęconego Józefowi Dietlowi i została administracyjnie wprowadzona dopiero po drugiej wojnie światowej. Wcześniej był to Szczawnicki Rynek, miejsce publicznych zgromadzeń, gdzie w dni targowe góralki sprzedawały nabiał i owoce leśne. Plac został ukształtowany przed 1853 rokiem przez zasypanie koryta Szczawnego Potoku. Zabudowa Placu Dietla została zaprojektowana w stylu szwajcarsko-tyrolskim przez Józefa Szalaya i powstała w latach 1850–1867.

\n\n\n

Obelisk Józefa Dietla

Obelisk upamiętnia Józefa Dietla (1804–1878) — lekarza, profesora i rektora UJ, założyciela i członka Akademii Umiejętności, balneologa, propagatora polskich uzdrowisk, prezydenta Krakowa i gorącego polskiego patriotę, długoletniego przyjaciela Szalaya, tego, który nazwał Szczawnicę „perłą zdrojowisk krajowych”. Odsłonięcie pomnika odbyło się 29 sierpnia 1865 roku.

\n\n\n

Pijalnia wody „Waleria”

Tuż u wejścia na Plac Dietla, po lewej stronie, znajduje się nieczynna pijalnia wody „Waleria”. Źródło odkryto w roku 1840 i nazwano imieniem żony lekarza zakładowego Onufrego Trembeckiego. Początkowo było obudowane sztuczną grotą w stylu romantycznym, w pieczarze gustownie ułożonej ze wszystkich gatunków kamieni z okolicy, później zastąpioną żelazną altaną. W 1897 roku dobudowano nad nią galerię dla orkiestry. Po roku 1945 woda nie była już wykorzystywana ze względu na zanieczyszczenie gruntu i znikomą wydajność.

\n\n\n

Strona zachodnia

Zachodnią stronę placu otwiera dom zwany „Starą Kancelarią”. Powstał jako jeden z pierwszych budynków zdrojowych i mieścił mieszkanie zarządcy oraz kancelarię Górnego Zakładu. Ciąg punktów usługowych był pierwotnie krytą, drewnianą galerią spacerową wzniesioną w 1864 roku. Miała służyć gościom przybywającym do zdroju, którzy szukali schronienia przed deszczem i upałem. W okresie międzywojennym Adam Stadnicki polecił przebudować ją na ciąg pawilonów handlowych i sklepików.

Stojąca na wyższym tarasie willa „Pałac” powstała w latach 1864–1866. Jej południowe skrzydło wieńczyła wieża zegarowa. W budynku znajdowały się mieszkania dla gości. W latach 20. XX wieku dokonano przebudowy: główne wejście umieszczono centralnie, a od podstawy placu poprowadzono szerokie schody. Zostały one jednak zlikwidowane podczas kolejnej modernizacji w roku 1972. Po wojnie urządzono tu restaurację „Zdrojowa”, a w latach 1972–2014 willa mieściła zbiory Muzeum Pienińskiego im. Józefa Szalaya.

Ścianę zachodnią placu zamyka dom „Pod Bogarodzicą”, wybudowany w 1853 roku z przeznaczeniem na pensjonat. Centralnie na frontowej ścianie piętra, w niszy, umieszczona była figura Bożej Rodzicielki (przy kolejnych przebudowach przesunięta ku południowemu narożnikowi, z czasem została definitywnie usunięta). W roku 1890 część piętra domu została adaptowana na Zakład Inhalacyjny prowadzony przez dra Michała Janochę z Rzeszowa. Pod koniec lat 20. XX wieku mieściły się tu łazienki, gdzie przygotowywano kąpiele mineralne ze źródła „Jan”. Od tego czasu dom często nazywano „Łazienkami”. Po wojnie prowadzono tu Zakład Wodoleczniczy, który w 1975 roku został zamknięty w związku z otwarciem nowego Domu Przyrodoleczniczego przy ulicy Zdrojowej.

\n\n\n

Strona północna

Na północnej pierzei stoją dwa budynki – willa „Holenderka” i „Dom nad Zdrojami”, czyli pijalnia szczawnickich wód mineralnych. Willa „Holenderka” została wzniesiona w roku 1855. Na piętrze rozmieszczono trzypokojowe mieszkanie z balkonem, a na parterze pokój z alkową i kuchnią. Ściany przyziemia wymurowano z kamienia, drugą kondygnację zbudowano w konstrukcji muru pruskiego. Od 1896 roku w willi prowadzone było biuro uzdrowiskowe. Dzięki centralnemu położeniu willa przez lata była miejscem, w którym ordynowali lekarze zdrojowi. W roku 2008 odtworzono ją w historycznej formie.

„Dom nad Zdrojami” powstał w 1863 roku. Był to pierwszy budynek wzniesiony nad źródłami „Stefana” i „Józefiny”, zastępujący klasycystyczną altanę, w której wodę czerpano szklankami przywiązanymi do drewnianych drążków. W roku 1897 na frontonie piętra umieszczono dwa malowidła ścienne przedstawiające św. Kingę, patronkę Pienin i św. Barbarę, patronkę kopalń i zdrojów. Dom pełnił wiele funkcji. Była tu przede wszystkim główna pijalnia, w której wodę podawały góralskie dziewczęta nazywane „podawajkami”. Obok znajdował się pokój zwany odpoczywalnią i czytelnia, a w czasie niepogody grywała tam orkiestra zdrojowa. Na piętrze było osiem pokoi gościnnych, a w budynku mieściła się także żętycarnia, gdzie podawano żętycę w połączeniu z wodą mineralną.

W latach 1931–1934 hrabia Adam Stadnicki przeprowadził modernizację budynku. Pijalnia zyskała nowoczesne, funkcjonalne wnętrze, pełne szkła i aluminium. Od 1984 roku była nieczynna, a wodę wydawano obok w kawiarence „Haneczka”. W roku 2002 budynek zniszczył pożar. W 2006 roku dom został rozebrany, a w roku 2008 odtworzono go w historycznej formie.

\n\n\n

Strona wschodnia

Wschodnią stronę placu stanowią dwa budynki – przylegająca do pijalni kawiarnia „Helenka” i bezpośrednio połączona z nią willa „Szwajcarka” oraz stojąca na wyższym tarasie kaplica zdrojowa. Kawiarnia „Helenka”, powstała w 2008 roku nawiązuje do dawnej stylowej galerii spacerowej dla kuracjuszy pijących wodę, wzniesionej w latach 1857–1858. Około roku 1960 w jej miejsce wystawiono pawilon mieszczący kawiarnię o nazwie „Haneczka”. W latach 80. funkcjonowała tam pijalnia wód.

Willa „Szwajcarka Górna” została wzniesiona w 1852 roku. Przez długie lata miała tam swoją kancelarię lekarz zakładowy Onufry Trembecki. Do lat 60. XIX wieku mieściła się tam także poczta. W przyziemiach willi znajdował się punkt sprzedaży szklanych kubków z podziałką w uncjach. Latem roku 1902 w „Szwajcarce” mieszkał poeta Kazimierz Przerwa-Tetmajer.

\n\n\n

Kaplica neogotycka

Neogotycka kaplica zdrojowa została zaprojektowana przez Józefa Szalaya i zbudowana w latach 1844–1847. Jej uroczyste poświęcenie odbyło się 29 lipca 1847 roku pod wezwaniem Królowej Niebios, a nabożeństwo odprawił ks. Maciej Szafrański, dziekan łącki. Autorstwo obrazu w ołtarzu przypisywane jest Józefowi Szalayowi lub Konradowi Coghenowi. Wewnątrz znajdują się trzy marmurowe tablice. Dwie z nich poświęcone są Stefanowi i Józefinie Szalayom i zostały ufundowane przez Józefa, z kolei trzecią, poświęconą Józefowi Szalayowi, ufundował dr Onufry Trembecki. W latach 2006–2008 kaplica została odrestaurowana.

\n\n\n

Centralna część

Centralne miejsce Placu Dietla zajmuje fontanna z roku 2012 z rzeźbą z brązu autorstwa Michała Batkiewicza. Stoi ona w miejscu, w którym w 1865 roku. Szalay urządził wodotrysk i postawił słup masztowy, na którym podczas uroczystości powiewała flaga. W okresie międzywojennym wodotrysk zyskał stylizowaną betonową oprawę, a w roku1957 ustawiono na nim żelbetową figurę „Kobiety z dzbanem” autorstwa Stanisława Marcinowa.

\n\n\n

\n\n","13":"
\n

Dietl Square is the heart of spa Szczawnica—a place where history meets the atmosphere of a resort. Since the 19th century, it has been the central point of cultural, therapeutic, and social life. This is where the first villas, drinking halls, and the spa chapel were built, giving the square its unique character.

\n\n\n

Location and history

Dietl Square is located in the central part of the Szczawnica spa, just above the main part of the town, at the foot of Park Górny. The name of the square comes from the obelisk at its entrance, dedicated to Józef Dietl, and was officially introduced only after World War II. Previously, it was known as the Szczawnica Market Square, a place for public gatherings where highlander women sold dairy products and forest fruits on market days.The square was shaped before 1853 by filling in the bed of the Szczawny Stream. The buildings around Dietl Square were designed in the Swiss-Tyrolean style by Józef Szalay and were constructed between 1850 and 1867.

\n\n\n

Obelisk of Jozef Dietl

The obelisk commemorates Józef Dietl (1804–1878)—a physician, professor and rector of the Jagiellonian University, founder and member of the Academy of Learning, balneologist, promoter of Polish spas, mayor of Kraków, and ardent Polish patriot. He was also a longtime friend of Szalay, the one who called Szczawnica “the pearl of national spas.” The monument was unveiled on August 29, 1865.

\n\n\n

\"Valeria” Mineral Water Drinking Hall

Right at the entrance to Dietl Square, on the left side, stands the now-closed “Waleria” drinking hall. The spring was discovered in 1840 and named after the wife of the spa physician Onufry Trembecki. Initially, it was enclosed in an artificial grotto in the Romantic style, a cave tastefully arranged from all kinds of local stones, later replaced by an iron pavilion. In 1897, a gallery for the orchestra was added above it. After 1945, the water was no longer used due to soil contamination and low yield.

\n\n\n

West side

The western side of the square is opened by the house known as the “Old Office.” It was one of the first spa buildings and housed the manager’s apartment as well as the office of the Upper Spa. The row of service points originally formed a covered wooden promenade, built in 1864, intended for spa visitors seeking shelter from rain and heat. During the interwar period, Adam Stadnicki ordered it to be rebuilt into a row of pavilions and small shops.

Standing on the upper terrace, the villa “Pałac” was constructed between 1864 and 1866. Its southern wing was crowned with a clock tower. The building provided guest apartments. In the 1920s, it was remodeled: the main entrance was placed centrally, and wide stairs were added from the base of the square. However, these were removed during another modernization in 1972. After the war, the “Zdrojowa” restaurant was opened here, and from 1972 to 2014, the villa housed the collections of the Józef Szalay Pieniny Museum.

\n\n

The western wall of the square is closed by the house “Pod Bogarodzicą,” built in 1853 as a guesthouse. In the central part of the upper floor façade, a niche contained a figure of the Mother of God (later moved to the southern corner during renovations, and eventually removed entirely). In 1890, part of the upper floor was adapted into an Inhalation Center run by Dr. Michał Janocha from Rzeszów. By the late 1920s, the building contained baths where mineral water treatments from the “Jan” spring were prepared. From that time, the house was often referred to as the “Baths.” After the war, it operated as a Hydrotherapy Center, which was closed in 1975 following the opening of the new Natural Therapy House on Zdrojowa Street.

\n\n\n

North side

On the northern frontage stand two buildings—the villa “Holenderka” and the “House over the Springs,” which served as the drinking hall for Szczawnica’s mineral waters.

The villa “Holenderka” was built in 1855. The upper floor contained a three-room apartment with a balcony, while the ground floor housed a room with an alcove and a kitchen. The ground floor walls were made of stone, and the second floor was built in half-timbered construction. From 1896, the villa housed the spa office. Thanks to its central location, for many years it was also the place where spa physicians practiced. In 2008 it was restored to its historical form.

The “House over the Springs” was built in 1863. It was the first building erected over the “Stefan” and “Józefina” springs, replacing a neoclassical pavilion where water was drawn with glasses tied to wooden rods. In 1897, two wall paintings were added to the upper floor façade, depicting St. Kinga, patroness of the Pieniny, and St. Barbara, patroness of mines and spas.

The building served many functions. Most importantly, it housed the main drinking hall, where highlander girls known as “podawajki” served water. Next to it was a room called the resting lounge and a reading room, where the spa orchestra played in bad weather. The upper floor contained eight guest rooms, and the building also included a “żętycarnia,” where żętyca (fermented sheep’s milk whey) was served mixed with mineral water.

\n\n\n\n

Between 1931 and 1934, Count Adam Stadnicki modernized the building. The drinking hall gained a modern, functional interior filled with glass and aluminum. From 1984, it was closed, and water was served nearby in the café “Haneczka.” In 2002, the building was destroyed by fire. In 2006 it was demolished, and in 2008 it was reconstructed in its historical form.

\n\n\n

East side

The eastern side of the square consists of two buildings—the “Helenka” café adjoining the drinking hall and directly connected with it, the villa “Szwajcarka,” as well as the spa chapel standing on the upper terrace.

The “Helenka” café, built in 2008, refers to the former elegant promenade gallery for spa visitors drinking water, erected between 1857 and 1858. Around 1960, a pavilion housing a café named “Haneczka” was built in its place. In the 1980s, a mineral water drinking hall operated there.

\n\n

The villa “Szwajcarka Górna” was built in 1852. For many years, it housed the office of the spa physician Onufry Trembecki. Until the 1860s, it also contained the post office. In the villa’s ground floor, there was a sales point for glass mugs with ounce markings. In the summer of 1902, the poet Kazimierz Przerwa-Tetmajer stayed in “Szwajcarka.”

\n\n\n

Neo-Gothic chapel

The neo-Gothic spa chapel was designed by Józef Szalay and built between 1844 and 1847. Its solemn consecration took place on July 29, 1847, under the invocation of the Queen of Heaven, with the service conducted by Rev. Maciej Szafrański, the dean of Łącko. The authorship of the altar painting is attributed either to Józef Szalay or to Konrad Coghen. Inside are three marble plaques. Two of them are dedicated to Stefan and Józefina Szalay, funded by Józef, while the third, dedicated to Józef Szalay, was funded by Dr. Onufry Trembecki. Between 2006 and 2008, the chapel was restored.

The central part

The central part of Dietl Square is occupied by a fountain from 2012, featuring a bronze sculpture by Michał Batkiewicz. It stands on the site where, in 1865, Szalay installed a water feature and erected a mast on which a flag was flown during celebrations. In the interwar period, the water feature received a stylized concrete frame, and in 1957 a reinforced concrete statue, “Woman with a Jug,” by Stanisław Marcinów, was placed on it.

\n\n\n

\n\n","14":"
\n

Námestie Dietla je srdcom kúpeľnej Szczawnice. Miesto, kde sa stretáva história s atmosférou kúpeľov. Od XIX. storočia tvorí centrálny bod kultúrneho, liečebného a spoločenského života. Práve tu vznikli prvé vily, pitné pavilóny a kúpeľná kaplnka, ktoré námestiu dodali jedinečný charakter.

\n\n\n

Poloha a história

Námestie Dietla sa nachádza v centrálnej časti kúpeľnej Szczawnice, tesne nad hlavnou časťou mesta, na úpätí Horného parku. Názov námestia pochádza od obelisku stojaceho pri jeho vstupe, zasväteného Józefovi Dietlovi, a bol administratívne zavedený až po druhej svetovej vojne. Predtým to bolo Szczawnické trhovisko – miesto verejných zhromaždení, kde počas trhových dní goralky predávali mliečne výrobky a lesné plody.

Námestie bolo vytvorené pred rokom 1853 zasypaním koryta Szczawného potoka. Zástavba Námestia Dietla bola navrhnutá v švajčiarsko-tirolskom štýle Józefom Szalayom a vznikla v rokoch 1850–1867.

\n\n\n

Obelisk Jozefa Dietla

Obelisk pripomína Józefa Dietla (1804–1878) — lekára, profesora a rektora Jagelonskej univerzity, zakladateľa a člena Akadémie vied, balneológa, propagátora poľských kúpeľov, prezidenta Krakova a horlivého poľského vlastenca, dlhoročného priateľa Szalaya, toho, ktorý nazval Szczawnicu „perloum domácich kúpeľov“. Odhalenie pomníka sa uskutočnilo 29. augusta 1865.

\n\n\n

Čerpacia stanica \"Valeria\" voda

Hneď pri vstupe na Námestie Dietla, na ľavej strane, sa nachádza nefunkčný pitný pavilón vody „Waleria“. Prameň bol objavený v roku 1840 a pomenovaný menom manželky kúpeľného lekára Onufrego Trembeckého. Spočiatku bol upravený umelou romantickou grotou, vytvorenou z rozličných druhov kameňov z okolia, ktorú neskôr nahradil železný altánok. V roku 1897 nad ním pribudla galéria pre orchester. Po roku 1945 sa voda už nevyužívala pre znečistenie pôdy a níznu vydatnosť prameňa.

\n\n\n

Západná strana

Západnú stranu námestia otvára dom nazývaný „Stará kancelária“. Vznikol ako jedna z prvých kúpeľných budov a slúžil ako byt správcu a kancelária Horného ústavu. Rad služobných bodov bol pôvodne krytou drevenou kolonádou postavenou v roku 1864. Mala slúžiť hosťom prichádzajúcim do kúpeľov, ktorí hľadali úkryt pred dažďom a horúčavou. V medzivojnovom období Adam Stadnicki nariadil jej prestavbu na rad obchodných pavilónov a obchodíkov.

Na vyššej terase stojí vila „Palác“, postavená v rokoch 1864–1866. Jej južné krídlo završovala hodinová veža. V budove sa nachádzali byty pre hostí. V 20. rokoch XX. storočia bola prestavaná: hlavný vchod umiestnili centrálne a od úpätia námestia viedlo široké schodisko. To však bolo zrušené pri ďalšej modernizácii v roku 1972. Po vojne tu bola zriadená reštaurácia „Zdrojowa“ a v rokoch 1972–2014 vila uchovávala zbierky Pieninského múzea Jána Szalaya.

\n\n

Západnú stenu námestia uzatvára dom „Pod Bogorodičkou“, postavený v roku 1853 ako penzión. Centrálne na čelnej stene poschodia, v nike, bola umiestnená socha Božej Matky (pri ďalších prestavbách presunutá k južnému rohu a časom definitívne odstránená). V roku 1890 bola časť poschodia domu adaptovaná na Inhalačný ústav, ktorý viedol dr. Michał Janocha z Rzeszowa. Koncom 20. rokov XX. storočia sa tu nachádzali kúpele, kde sa pripravovali minerálne kúpele z prameňa „Jan“. Odvtedy bol dom často nazývaný „Lázně“. Po vojne tu fungoval Vodoliečebný ústav, ktorý bol v roku 1975 zatvorený v súvislosti s otvorením nového Prírodoliečebného domu na ulici Zdrojowa.

\n\n\n

Severná strana

Na severnej strane námestia stoja dve budovy – vila „Holenderka“ a „Dom nad prameňmi“, teda pitný pavilón szczawnických minerálnych vôd. Vila „Holenderka“ bola postavená v roku 1855. Na poschodí sa nachádzal trojizbový byt s balkónom a na prízemí izba s alkovou a kuchyňou. Steny prízemia boli vymurované z kameňa, druhé podlažie bolo postavené v hrázdenej konštrukcii. Od roku 1896 tu sídlila kúpeľná kancelária. Vďaka centrálnemu umiestneniu vila dlhé roky slúžila ako miesto, kde ordinovali kúpeľní lekári. V roku 2008 bola obnovená v historickej podobe.

„Dom nad prameňmi“ vznikol v roku 1863. Bola to prvá budova postavená nad prameňmi „Stefan“ a „Jozefína“, ktorá nahradila klasicistický altánok, kde sa voda čerpala pohármi priviazanými na drevených paliciach. V roku 1897 boli na priečelí poschodia umiestnené dve nástenné maľby zobrazujúce sv. Kingu, patrónku Pienin, a sv. Barboru, patrónku baní a kúpeľov. Dom plnil viacero funkcií. Bola tu predovšetkým hlavná pitná sála, kde vodu podávali goralské dievčatá nazývané „podavajky“. Vedľa sa nachádzala miestnosť nazývaná odpočívareň a čitáreň, a počas nepriaznivého počasia tam hrával kúpeľný orchester. Na poschodí bolo osem hosťovských izieb a v budove sa nachádzala aj žinčicovňa, kde sa podávala žinčica v kombinácii s minerálnou vodou.

\n\n

V rokoch 1931–1934 gróf Adam Stadnicki vykonal modernizáciu budovy. Pitná sála získala moderný, funkčný interiér plný skla a hliníka. Od roku 1984 bola nefunkčná a vodu vydávali vedľa v kaviarničke „Haneczka“. V roku 2002 budovu zničil požiar. V roku 2006 bol dom zbúraný a v roku 2008 obnovený v historickej podobe.

\n\n\n

Východná strana

Východnú stranu námestia tvoria dve budovy – kaviareň „Helenka“, priliehajúca k pitnému pavilónu a priamo s ním spojená vila „Švajčiarka“, ako aj kúpeľná kaplnka stojaca na vyššej terase. Kaviareň „Helenka“, postavená v roku 2008, nadväzuje na niekdajšiu štýlovú kolonádu pre kúpeľných hostí pijúcich vodu, postavenú v rokoch 1857–1858. Okolo roku 1960 ju nahradil pavilón, v ktorom sídlila kaviareň „Haneczka“. V 80. rokoch tam fungovala pitná sála.

Vila „Horná Švajčiarka“ bola postavená v roku 1852. Po dlhé roky tam mal svoju kanceláriu kúpeľný lekár Onufry Trembecki. Do 60. rokov XIX. storočia tam sídlila aj pošta. V suteréne vily sa nachádzal predajný bod sklenených pohárov s delením na unce. V lete roku 1902 v „Švajčiarke“ býval básnik Kazimierz Przerwa-Tetmajer.

\n\n\n

Neogotická kaplnka

Neogotická kúpeľná kaplnka bola navrhnutá Józefom Szalayom a postavená v rokoch 1844–1847. Jej slávnostné vysvätenie sa uskutočnilo 29. júla 1847 pod zasvätením Kráľovnej nebies a bohoslužbu celebroval ks. Maciej Szafrański, dekan z Łącka. Autorstvo obrazu v oltári sa pripisuje Józefovi Szalayovi alebo Konradovi Coghenovi.

Vo vnútri sa nachádzajú tri mramorové tabule. Dve sú venované Stefanovi a Jozefíne Szalayovým a boli financované Józefom, zatiaľ čo tretiu, venovanú Józefovi Szalayovi, financoval dr. Onufry Trembecki. V rokoch 2006–2008 bola kaplnka zreštaurovaná.

\n\n\n

Centrálna časť

Ústredné miesto Námestia Dietla zaberá fontána z roku 2012 s bronzovou sochou od Michała Batkiewicza. Stojí na mieste, kde Szalay v roku 1865 zriadil vodotrysk a postavil stožiar, na ktorom počas slávností vejvala vlajka. V medzivojnovom období získal vodotrysk štýlizovanú betónovú úpravu a v roku 1957 na ňom bola osadená železobetónová socha „Žena s džbánom“ od Stanisława Marcinowa.

\n\n"}

key:titleBeSureNotMiss